در اصفهان بازار از قديم الايام وجود داشته است و يك يك از بازارهاى ويران شده نيز در جاى خود بيان گرديد. بازارهائى كه بيشتر آن از ساختمان سلاطين و بخصوص صفويه است و وجود دارد بقرارى است كه در پائين مينگارد:
 

سر در قيصريه

در مقابل مسجد شاه در شمال ميدان شاه اصفهان سردرى هلالى شكل با كاشيكارى مجلل و با شكوهى پديدار است كه از آنجا داخل بازار قيصريه مي شوند.
اين سردر به امر شاه عباس بزرگ در سال1011ه.ق از روى سردر قيصريه آسياى صغير ساخته شده و چون در قديم الايام عموم مردم بخصوص سلاطين و پادشاهان به اوضاع كواكب توجه داشتند ساختمان ها را نيز در ساعات ميمون و اقترانات سعد بنا مي كردند و گويا هنگام شروع به ساختمان ها اين بنا طالع در برج قوس بوده است و از اين رو در بالاى سر در برج قوس را كه از ستاره هائى تشكيل مي شود كه پيكره كمان را نشان مي دهد ترسيم و انسان نيم تنه ديگر آن به صورت حيوان درنده ‏اى است با درست داشتن تير و كمان نقاشى كرده ‏اند و در وسط اين سر در نقش خورشيد با طرزى جالب و عالى مشاهده مي شود.
در داخل اين سردر نقاشي هاى بسيار زيبا وجود دارد كه در اثر مرور و زمان خراب و از بين رفته و آن تصوير يكى از جنگ هاى شاه عباس بزرگ با ازبكها مي باشد. در بالا و پائين سمت راست تصاويرى از مردان و زنان اروپائى در حال عشرت نمودار و طرف چپ شكارگاه است. در قسمت بالا روبرو دريچه‏ اى است كه در قديم جاى ساعت بزرگى بوده و در اوقات روز زنگ هائى ميزده و پاندولش موجب حركات و بازي هاى گوناگون به اشكال منقش مانند پرندگان و حيوانات كه از چوب نقاشى شده بود مي گرديد. و گفته ‏اند كه در بالاى آن ساعت ناقوسى وجود داشته كه از دير هرمز شاه آورده بود.
طرفين سر در قيصريه سكوهاى وسيعى از سنگ يشم و سماق نصب شده است در قديم جواهر فروشان و زرگران بساط خود را روى آنها گسترده و متاع هاى خود را به فروش مي رسانيدند. در جبهه چپ سر در منظره شكار دسته جمعى شاه عباس و نيز تصوير جوانى را نشان مى ‏دهد.
در طرفين سر در نقاره خانه ‏اى وجود داشته كه تا اين اواخر در ايوان هاى آن هنگام ‏غروب و طلوع آفتاب چنانچه مرسوم بود نقاره مي نواختند، نگارنده بياد دارم كه در سال هاى تا 1307 اين عمل انجام مي شد. در حجرات و ايوان هاى نقاره خانه نقاشي ها و گچبري هاى عالى مانند تزيينات طبقه ششم عالى قاپو وجود داشت كه در 1307 شمسى از ميان رفت و تزيينات جديد انجام دادند.
هنگامى كه عابران وارد سر در مي شوند داخل بازار قيصريه مي گردند اين از بناهاى شاه عباس بزرگ است كه در زمان قديم گران بهاترين پارچه ‏هاى زربفت را در آنجا مي فروخته ‏اند. نمايندگان تجار خارجى نيز در اين بازار حجره هائى داشتند بازار مزبور كه به بازار شاهى نيز شهرت دارد از سر در قيصريه شروع و ببازار چيت سازها و از آنجا ببازار دارالشفا منتهى مي شود و امروز محل فروش بهترين قلمكارها و كارهاى دستى اصفهان است. در اين بازار محلى بنام ضربخانه معروف شاهى وجود دارد و سراى معروف شاه نيز در اين بازار واقع است.
چهارسوى ضرابخانه كه مانند آن نه در اصفهان و نه در ايران وجود دارد چهارسوى بازار چيت سازها در جنب دارالشفا در اين بازار واقع است. تيمچه ‏هاى جهانگيز و شله نيز در همين بازار است. بازار سماور سازهاى كنونى كه در قديم بازار مثقالى فروش ها موسوم بوده داراى چهارسوى بى نظيرى است مسمى به چهاركرباس فروش ها كه حوضى بسبك صفوى در وسط آن مي باشد و بوسيله بازار كوچكى به چهارسوى چيت سازها متصل مي شود.
اين كه اين بازار را مثقالى فروش ها مي گفته ‏اند از اين رو بوده كه پارچه ‏هاى گران بها و زريفت را در آن بازار مثقالى مي فروخته ‏اند. از بازارهاى متصل به بازار قيصريه است بازار زرگرها كه به امر شاه عباس و بوسيله محبعلى لله بيك بنا گرديد است اين بازار از چهارسوى كرباس فروش ها ببازار قهوه كاشي ها منتهى مي شود وسط آن چهارسوى زيبائى قرار دارد و انشعاب آن بازارى است كه به دارالشفا منتهى مي شود.
دارالشفا نام تاريخى بيمارستان بزرگ شاهى است كه در عهد صفويه وجود داشته و اكنون قسمتى از زمين ويرانه آن به صورت مسجدى كوچك بنام مسجد دارالشفا بنا شده و معروف است.

بازار ديگر بازار تفنگسازها مي باشد كه از مبانى دوره شاه عباس بزرگ است بازار مزبور از در سراى مخلص به بازار سماورسازها منتهى مي شود و بازار منشعب از آن چخماق سازها نام دارد اين دو بازار را زمانى بنام بازار شمشيرگرها مي خواندند.

تاريخ قطعى ساختمان سر در مذكور معلوم نيست آنچه مسلم است در سال 1014 كه شاه عباس بازار قيصريه و تمام بازارهاى اطراف ميدان نقش جهان و كاروانسرا و حمام نزديك ميدان از ساخته‏ هاى خود را وقف بر پيغمبر اسلام نموده و صورت وقفنامه آن در كتاب قصص الخانانى ضبط شده سر در قيصريه هم ساخته شده بوده است. ولى اين نكته با آنچه در آثار ايران گفته شده كه تاريخ اتمام ساختمان سر در قيصريه سال 1026 ه.ق است مطابقت ندارد مگر اين كه گفته شود تزئينات و نقاشي هاى آن در سال 1026 ه.ق انجام يافته است.

در گنجينه آثار تاريخى اصفهان درباره كتيبه سر در قيصريه چنين نوشته شده است:

بين نقاشي هاى جبهه ‏هاى سه گانه سر در قيصريه و پشت بغل هاى كاشيكارى عهد صفويه در دوره سلطنت ناصرالدين شاه قاجار دستور طل السلطان حكمران اصفهان يك حاشيه كاشيكارى در امتداد سه جانب سر در و بعرض سى سانتيمتر به تزيينات اين سر در اضافه شده است و به اين مناسبت كتيبه ‏اى نيز نصب شده كه بخط نستعليق سفيد بر زمينه كاشى خشت لاجوردى بشرح زير است:

در عهد دولت و زمان و سلطنت اقتدار سلطان الاعظم و الخاقان الاكرم، اعدل الخواقين و اكرم السلاطين اعليحضرت قدر قدرت شاهنشاه جمجماه پادشاه اسلام پناه السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان ابو.... خسرو، صاحب قران ناصرالدين شاه قاجار خلدالله ملكه و سلطانه بر حسب امر قدر قدر مبارك حضرت سپهر رفعت اقدس اشرف امجد ارفع و الاشاهنشاه زاده اعظم ظل السلطان حكمران و فرمانرواى ايالات اصفهان و فارس و عراق و عربستان و لرستان و يزد و مضافات و بسر كارى و اهتمام مقرب الخاقان ميرزا نصرالله خان مستوفى مخصوص صورت اتمام و سمت انجام پذيرفت كتيبه المنتسب بسيادة القرشى چاكر درگاه اسدالله الحسينى القرشى سنه 1298 و در وسط اين حاشيه كارى در جانب غربى سر در بخط نستعليق آبى بر زمينه كاشى سفيد نوشته شده.
بسعى مقرب الحضره الوالا مصطفى قليخان فراشباشى با تمام رسيد و در انتهاى اين حاشيه كاشيكارى بخط نستعليق آبى بر زمينه سفيد نوشته شده. عمل كمترين آقاجان فخار سنه 1298.
خطوط بنائى در طرفين جلو خان سر در قيصريه.
برجرزهاى طرفين مدخل بازار قنادها در سمت راست سر در قيصريه و بازار كفاش ‏ها در سمت چپ سر در دو شكل مربع بخط بنائى لاجوردى رنگ معرق بر زمينه آجرى دو بيت شعر بشرح ذيل منقوش است.

غرض نقشى است كز ما باز ماند كه هستى را نمى ‏بينم بقائى                                  مگر صاحب دلى روزى برحمت كند در كار مسكينان دعائى

در كتاب تاريخچه ابنيه تاريخى اصفهان راجع ببازار قيصريه چنين نوشته است:

در عقب سر در بازار شاهى مشهور به قيصريه است كه در سال 1029 ه و 1619 م در برابر قيصريه رم ساختمان گرديده. اين بازار بزرگترين و با شكوهترين بازارهاى اصفهان بوده است و در وسط بازار محوطه بزرگ مدور شكلى است كه گنبد زيباى دارد و در طرف مغرب كاروانسراى با شكوه شاهى كه دو طبقه و داراى تقريباً 150 حجره است قرار دارد در مشرق بازار ضرابخانه بوده كه حالا تجارتخانه مى ‏باشد در اين بازار مانند قديم پارچه‏ هاى گوناگون و قلمكارهاى اصفهانى و غيره به فروش مي رسد.
در جلو اين سر در در قديم حوض آب بسيار بزرگى وجود داشت و چهار بازار شاهى نيز همين جلوخان شروع مي شده كه فعلاً بجاى حوض قديمى گلكارى و حوض كوچك ديگرى از طرف شهردارى ساخته شده و نسبتا قابل توجه است.

در بالاى سر در قيصريه روى كاشى به خط نستعليق نوشته شده كه:

در زمان سلطنت ناصرالدين شاه قاجار و حكمرانى ظل السلطان بسر كارى ميرزا نصرالله خان مستوفى بسال 1218 تعمير به عمل آمده و براى نگهدارى اين سر در تاريخى تا اين سال توجهى به عمل نيامده و نقاشي هاى آن از بين رفته و به داخله آن نيز خرابى وارد شده اكنون باستان ‏شناسى در نظر دارد تا حد امكان آن را تعميرات بنمايد.
مجموعه سر در بازار و نقاره خانه طى شماره 103 بثبت تاريخى رسيده است.

بازار قيصريه

شرح اين بازار و انشعابات آن در سر در قيصريه تشريح گرديد و نيازى به اعادى آن نيست.
 

بازار گلشن يات جارچى

اين بازار از چهارسوى قلندرها تا محل دروازه اشرف امتداد دارد و از ساختمان هاى عصر صفوى است.
اماكن قديمه‏ اي كه در اين بازار واقع شده مسجد ملك على بيك جارچى باشى از عهد شاه عباس كبير (1019 ه.ق) و مدرسه ملا عبدالله (1022 ه.ق) مي باشد. سراهاى: جارچى باشى، بزرگ، گلشن، فخر، دو تيمچه كه همه تجارتى هستند در اين بازار واقع شده ‏اند.
 

بازار دروازه اشرف

اين بازار از دروازه اشرف شروع تا چهارسو شاه و مدرسه ملا عبدالله امتداد دارد و از احداثات عصر صفويه است. مدرسه جده بزرگ( 1058ه.ق) و مدرسه ملا عبدالله از بناهاى شاه عباس كبير در اين بازار واقع است، چهارسوى شاه از بناهاى شاه عباس است.
سراهانى محمد صادق خان، مخلص، تيمچه در قهوه كاشيها، تيمچه ملك و عصارخانه و حمام شاه در اين بازار قرار دارند بازار منجم باشى كه به چهارسوى ساروتقى منتهى مي شود از انشعابات اين بازار است و قسمتى از كاشى كارى آن باقى مى ‏باشد.
مدرسه جده كوچك (1056 ه.ق) از احداثات زمان شاه عباش ثانى نيز در اين بازار (منجم باشى) واقع است. دنباله اين بازار در زمان صفويه به بازار بسيار طولانى و بزرگ مشعلدار باشى متصل مي شده كه امروز اثرى از آن نيست.
 

بازار لواف ها و آهنگران

اين دو بازار در دو طرف خيابان حافظ كه از ميدان شاه منشعب مي شود قرار دارند. در شرق بازار آهنگرها كوچه ايست بنام بيگدليها و سرائى بزرگ و حمامى و محل ديگرى هم به همين نام معروف است.
خاندان بيگدليها مربوط بسلسله شاملو از طوايف قزلباش بوده ‏اند و آن بيگدلى صاحب تذكره معروف اين خاندان است.
مدرسه خواجه ملك در شمال شيخ لطف الله و مشرق بازار لوافان و آهنگران واقع بوده است.
 

بازار كفشدوزها

اين بازار در مسجد شيخ لطف الله بدر مسجد شاه امتداد دارد از جانب جنوب و غرب ميدان نقش جهان و طرفين كاخ عالى قاپو دنباله چهار بازار اطراف ميدان نقش جهان پيوسته بوده و اكنون جز ادارات شهربانى و دخانيات است.
 

بازار رنگرزها

اين بازار كه از بناهاى شاه عباس كبير است از بازارتر كشدوزها به بازار دارالشفاء منتهى مي شود و اكنون هم دائر است.
 

بازار چهارسو نقاشى

بازار بزرگى بوده كه قسمتى از آن باقى مانده و اكنون در جنوب خيابان شاه عباس واقع است مدرسه مريم بيگم و چهارسو نقاشى در اين بازار واقع بوده ‏اند.
 

بازار مقصود بيك يا چهارسو مقصود

اين بازار از جنوب شرقى ميدان نقش جهان تا بازار حسن آباد امتداد دارد. امامزاده احمد، مسجد ساروتقى، در اين بازار در نزديكى حسن آباد واقع شده ‏اند نيز تكيه گلبنده ‏ها در نزديك امامزاده احمد قرار دارد.
 

بازار غاز

اين بازار از آخر گلبهار شروع و به محله جوباره اتصال داشت و از طرف ديگر بواسطه بازار خروجى بزازها بيازار بزرگ متصل مي شد و كنون در بين خيابان هاى رضا پهلوى و كمال اسماعيل قرار دارد.
 

بازار ريسمان

اين بازار از انشعابات بازار عربان و به ميدان هاتف متصل و مدرسه كاسه گران در آن بازار (ريسمان) واقع است.
 

بازار نجف آبادي ها

اين بازار از منشعبات بازار عربان قديم بوده است و سراهائى كه در اين بازار قرار دارند: خانى واردستانى مي باشد. از اين بازار كوچه‏ اى منشعب مي شود كه به دو مناره گنبد سلطان بخت آغاملكه آل مظفر مي رسد در وسط راه حمام كوچكى است از آثار شيخ بهائى.
 

بازار مقابل بازار عربان

اين بازار بازارى است مقابل بازار عربان از جانب جنوب خيابان جديد محمد رضا شاه از جنب هارونيه تا محل معروف به پادرخت سوخته يا درخت سوخته، اين قسمت نيز از بازارهاى قديمى اصفهان و از منشعبات آن بازار هارونيه است. كه نام سجد على ادامه دارد و در قديم اين بازار، بازار بوريابافها مي ناميدند و سرائى هم هنوز بنام سراى بورياباف ها باقى است. انشعاب ديگر بازار عربان بازارچه آقا مي باشد. سراهاى واقع در اين بازار سراى آقا و سراى پادرخت سوخته است. يكى از درهاى هارونيه از بناهاى دورميش خان شاملو(918 ه.ق) در اين بازارچه مي باشد قسمتى از كاشيكارى سر در آن مورد دستبرد و خرابى قرار گرفته است باغچه عباسى كه در حدود سال (1000ه.ق) محل اقامت شاه عباس كبير بوده در جانب غرب اين بازار واقع و در مقابل هارونيه مي باشد.
از سراهاى معروف اين بازار است: سراى سفيد، ميراسماعيل، مردادركشها، مرواريد فروش ها ميرزا كوچك، سراى تالار، سراى حاج كريم سه سراى اخير تجارتى است سراى خوانساري ها تيمچه قزويني ها.
 

بازار نيم آورد

از بازار تالار بازارى منشعب مي شود به نام بازار نيم آورد و به خيابان جديد متصل مي گردد مدرسه تاريخى نيم آورد كه از بناهاى عهد شاه سلطان صفوى است در اين بازار واقع و نيز مساجد: خياط ها، مسجد نو، مسجد ذوالفقار، مسجد شيشه واقع در جنب باغ قلندرها كه كتيبه آن به خط محمد رضا امامى و تاريخ آن (1100 ه.ق) قمرى است در اين بازار قرار دارند.
 

بازار زرگرها

بازارى است كه از چهارسوى كرباس فروش ها ببازار قهوه كاشي ها منتهى مي شود در وسط آن چهارسوئى است و به دارالشفاء منشعب مي شود. چنانكه گفته شده مسجد كوچك دارالشفا در اين بازار انشعابى قرار دارد.
 

بازار تفنگ سازها

اين بازار از احداثات عصر شاه عباس بزرگ است كه در سراى مخلص به بازار سماور سازها مى ‏پيوندد و بازار انشعابى آن چنانكه گفته شده بازار چخماق سازها است كه هر دو بازار زمانى بنام شمشيرگرها موسوم بوده ‏اند.
 

بازار كلاهدوزها

اين بازار به در قيصريه منتهى مي شود و مقابل بازار قنادها واقع گرديده است.
 

بازار قنادها

در عهد صفويه اين بازار مخصوص قلمزن ها و قنديل سازان بوده و در دوران قاجارسيه تبديل به بازار قنادي ها شده است.
 

بازار شاهى يا بازارچه بلند

اين بازار يا بازارچه در خيابان چهارباغ و در عصر صفوى بكوى شاهزادگان متصل مي شده و آن را به نام شاهزادگان مي ناميدند. باقى مانده اين بازار نفيس انبار دخانيات است از مدرسه چهارباغ و سراى فتحيه مهمان سراى كنونى شاه عباس و باغ هشت بهشت درهائى به اين بازار باز مي شده است و اين بازار در تاريخ حاضر تعمير شده و مركز فروش كارهاى دستى اصفهان مي باشد و به همت متصدى قابلى از صورت اندراس بيرون آمده است و وضع كنونى نمودار گذشته دوران زيبائى اين بازار است.
 

بازار عليقلى آقا

اين بازار در محله بيد آباد واقع و داراى چهارسوئى زيبا مي باشد كه در دوران شاه سلطان بوسيله عليقلى آقا درباريان احداث گرديده است و در اين بازار مسجد حمامى نيز قرار دارد.
 

بازار مجلسى

بازارى است كه از نزديكى مقبره مجلسى امتداد دارد و مسجد جامع و مقبره مجلسى در نزديكى اين بازار قرار گرفته است.
 

بازار جماله كله

اين بازار از حدود نيم آورد به طرف مسجد جامع محمد جعفر آباده‏اى امتداد دارد و مسجد مزبور در اين بازار است.
 

بازارچه در دشت

اين بازارچه در محله دشت واقع گرديده و خود در حكم بازار بزرگى است.
 

بازارچه بيد آباد

اين بازارچه در حدود مسجد سيد واقع و داراى طاقهاى ضربى و گنبد و چهارسو نيز مي باشد و مقدارى از آن در اثر وقوع در خيابان جديد خراب شده است. در اين بازارچه مسجد و مدرسه هم قرار دارد.
 

بازارچه حمام قاضى

اين بازارچه در محله در دشت نزديك فلكعه شهشهان قرار دارد و مسجد كوچك حاجى يونس از خواجگان شاه عباس ثانى كه در (1073ه.ق) بنا شده در اين بازارچه مي باشد.
 

بازارچه خان

اين بازارچه در محله دروازه نو واقع در مسجد كوچك سليمان بيك از كارگزاران شاه عباس ثانى كه در (1072 ه.ق) احداث گرديده در آن قرار دارد.
 

بازارچه آقا

همانطور كه گفته شده از انشعابات بازار عربان و يكى از درهاى هارون ولايت در اين بازارچه باز مي شود.
 

بازار هارونيه

اين بازار از بازارى كه در مقابل بازار عربان از جانب جنوب خيابان جديد محمد رضا شاه از جنب هارونيه مي گذرد منشعب مي گردد و تا مسجد على ادامه دارد.
 

بازار بوريابافت ها

اين بازار همان بازار هارونيه است كه به مناسبت بودن كاروانسرائى به نام بورياباف ها در آن محل كه آنجا را بازار بوريابافها گفته‏ اند و هنوز هم آن سرا وجود دارد وجه تسميه آن به اين نام اشتغال عده ‏اى در آن كاروانسرا به بوريا باقى بوده است.
 

بازارچه چهارسوق شيرازيان

اين بازار در محله چهارسوق شيرازيان قرار دارد و بازار بزرگى است.
 

بازار ميدان مير

اين بازار در محله ميدان مير واقع و منشعب از بازار عربان است.
 

بازار حبيب الله خان.



بازار خيار

اين بازار با بازاري كه به نام بازار ريسمان معروف است منطبق مي گردد، چه سرائى كه در بازار ريسمان بنام سراى بازار خيار ناميده مي شود در همان بازارى است كه ريسمان ناميده مى ‏شود و مدرسه كاسه گران در همين بازار كه نام هاى مختلفى دارد قرار گرفته است.
 

بازارچه حاجيه خانم

بازارچه حسن آباد
 

بازار سار و تقى

اين بازار كه بقيه بازار ساروتقى اعتمادالدوله شاه عباس ثانى است ميان بازار مقصود بيك و بازارچه حسن آباد و در نزديكى امزاده احمد قرار داد قسمتى از طاق بازار خراب و قسمتى برفراز سر در مسجد ساروتقى و منزلش باقى مانده كه جالب است. مسجد ساروتقى و منزل او در اين بازار واقع بوده است.
 

بازار مرغ

اين بازار روبروى مسجد جامع در خيابان هاتف واقع و شايد به اعتبار اينكه در آنجا روزى مرغ ميفروخته ‏اند باين نام خوانده شده است.
 

بازار بزرگ اصفهان

اين بازار از ميدان شاه شروع و به بازار طوقچى ختم مي شود و در اين بازار عمده سراي ها و نيمچه ها و مساجد و مدارس اصفهان واقع گرديده است.
 

بازارچه حاج محمد جعفرآباده‏اى

اين بازارچه در دنباله بازار نيم آورد و در محله جماله كله واقع است. مسجد حاج محمد جعفرآباده يا و تيمچه حوابيگم در اين بازارچه قرار گرفته است.
 

بازار منشى

اين بازار از بناهاى ميرزا رضى منشى الممالك است كه آثار زيادى چون قصر منشى و حمام منشى و مسجد منشى او بجامانده است.
 

بازار نجارها

اين بازار ظاهراً جزء بازارها متصل ببازار قيصريه است.
 

بازار گندم فروشان

اين بازار از انشعابات ميدان كهنه اصفهان است.
 

بازارچه اسماعيل كوسه

اين بازارچه در محله باغات واقع و مناره كله كه در زمان اميرتيمور از كله مردم اصفهان ساخته شده بود در اين بازارچه قرار داشته است.